Hombre de agua/ xja’ wiñik


Fotos: Emily Pederson

Canario De La Cruz

Aquella desaparición misteriosa del hombre, en la curva de la terracería, inquietó a Wañ Xulub. Por más que corría para alcanzarlo, solo vio que doblaba el siguiente codo de la carretera. “En la recta voy a saber” pensó y dejó de correr. 

Al pasar por debajo de las matas de naranja, se sobresaltó con el chillido de los peas que volaron hacia las ramas de ax*. El silbido de las alas de un par de palomas, delante de él, le produjo otra alarma. 

En el silencio de la oscura vegetación intervino el tímido quejido del copetón de alas rojas, Xulub, al doblar para entrar a la recta, se encontró al hombre moviéndose con lentitud.   

—Quién eres —le preguntó con asombro. El interpelado contestó que después de cruzar el río se lo diría.

La respuesta le generó una incertidumbre, después le nació la impaciencia por preguntar para dónde iba.

—Para Atoyac Naylum —contestó de inmediato aquél. Sin volver la vista hacia su interlocutor, bajó con torpeza hacia una tupida vereda de zacatones. Antes de filtrarse por debajo de los árboles mulatos, Wañ le pidió al hombre que regresara porque en ese lugar ni el más valiente pasa. Aquél se detuvo. Con pasos más ligeros retornó a la terracería.  Mientras va siguiendo los talones del hombre quiere saber de dónde es. El mutismo entre ambos se adueña del ambiente y del tiempo; con rapidez, la oscuridad cubre el verdor de los altos encinos e imponentes robles. El cash-cash de pantalones y el cuf-cuf de ambos pasos salen de la lobreguez.  Los dos hombres pasan por baches, pequeños derrumbes y charcos donde pardas mariposas se arremolinan.

Xulub no concibió la presencia de ellas en la oscuridad, lo que sí admite, es la desconfianza que empieza a sentir por la presencia del otro.

—Entiendo, y entiendo muy bien, que no quieras hablar —le dijo entre el croar de anfibios y la caída del agua—, pero deja decirte que si  hubieras ido para el camino viejo, algún ser de la montaña te iba a molestar —agregó.

Harto de la indiferencia de su acompañante, Wañ Xulub no le importó contarle que en una ocasión, por el camino viejo, un ser le azotó con espinas la espalda. Descontento del suceso juró vengarse, atosigarlo de chile hasta matarlo. Y una tarde, según él, encontró distraído al ser de la montaña. Sacó el mecate de su red, aseguró el machete a su cintura, mascó el tabaco, esparció el polvo para no ser visto. Cuando estuvo cerca de él, le ató los pies, lo jaló hacia a él, le escupió la cara, y ese ser, dejó de moverse. Lo envolvió con hojas de plátanos y se lo llevó a su casa, lo amarró al árbol de chincuya.  La esposa de Wañ pidió soltar a la criatura. Y con indignación el esposo contestó:  

—Si lo vuelves a defender, hasta a ti te voy a amarrar.

En aquel entonces estaba haciendo los preparativos para atosigarlo como había dicho, en eso, llegaron los ancianos. Sin más palabras, el mayor de ellos solicitó al verdugo darle de tomar agua a su víctima, después podía proceder al castigo.

El interpelado dejó de asar los chiles, puso una soga en el cuello de su víctima y se lo llevó a la orilla del río; al lado de la humedad aparecieron sapos. Al instante en que su mártir puso los pies en la leve corriente, desapareció, y los sapos saltaron hacia donde él se había disipado.

—No podemos castigarlo con nuestras costumbres —dijo el mayor que observaba. Tsoj, tsoj, interrumpe el hombre a Wañ con una tos seca, después acelera los pasos.

—Espera, ordena al extraño hombre. Éste gira hacia el acompañante con mueca en el pálido rostro.

—¿Estás bien? —preguntó Wañ—. Ya dime quién eres —aprovechó para insistir.

El sondeado agrandó los ojos.

—Ya te dije —contestó señalando la corriente de la cascada.

—¿Estás de regreso del norte? Acabo de recordar que el anciano mayor te mencionó, mucho gusto —expresó el que incitaba a hablar al hombre de pocas palabras, que en ese momento, convertía su mueca en un rostro impasible; se dio la vuelta sin responder y activó sus movimientos con rapidez dejando tendida la mano del impertinente.

—¡Eres un cabrón! Con tu prisa no vas a lograr más que hambre y sed. No tiene precio lo que me acabas de hacer. Si no me quieres decir quién eres, te digo que acabas de portarte mal con el agente de Atoyac Naylum. Ahora sé que lo único que aprendiste en el norte es a ser un engreído.

En el pantalón del indignado se prende una rana, son dos, tres; tapizan su pantalón; se sacude con fuerza, las avienta. Aquél peregrino que seguía, volvió a desaparecer.

Xulub encuentra un grupo más numeroso de ranas y sapos que cubren una gran parte de la carretera; saltan hacia la misma dirección que él, él avanza sin cuidado, pasa sobre ellos. Llega al río con la boca seca, saca de su red una bola de masa, la bate y se la bebe.

—Pensé que no ibas a aplastar a mis guardianes, señor agente.

—Cómo no, hasta creo que maté algunos —objeta el agente que ofrece la jícara vacía al forastero. Éste se niega a aceptarla. El extraño varón se pone de pie, se acerca al agua, se inclina como si fuera a tomarla y desaparece. Decenas y decenas de anuros saltan a la corriente.  

Xulub yom ikäñ majki aj säp, säp che’bä tsa’ ipäsä tyilel ibä kome ma’añik mi ityaj ik’el che’ mi iñop itsajiñ. Ñel chejach mi isätyi ibä. Lon ajñeläch mi majlel ik’el pe ma’añok mi ityaj, jmeku cha’añ: “Majki woli iyäl aj che’ jiñi. Ya’tyoj ba’ tyilel ixä bij mi ktsajiñ” che’eñ.

Ya’i, tsa’ ilojbej ajñel-xämbal. Che’ woli ixäm majlel Xulub ju’la tsa’ kajiyob xpeyamutyi tyi kaj yabä wolibä iñumel. Tyoj sajtyel ipusik’al ili wiñik che’ jäpla-jäpla ich’ojyelob xujkuts ba’, jixku aja xbach jotyakty chejach ty’uch-ty’uchtyakobi, yoch’okñatyakob bajche’ woli iyik’añ majlel pañämil.
K’otyi che’ aj Xulub ba’ tyoj säpäl a biji, tsa’ ikañ k’ele, k’uñtye’ muy-muyña majlel aj lon wolibä tyi ajñesañmajleli.

—Majkiyetyi. Baki ch’oyolety —che’eñ ipejkañ tyi bäk’eñ-bäk’eñ ty’añ aj xñumelbä tyi aloli.

—Jiltyo mi añusañ jiñi ñoj sa’ mi ksubeñetyi majkiyoñ —che’eñ che’ woli iñajtyä tyuch’ jiñi iwejlib ja’.

—Baki woli a majlel —ch’emeku aj Xulub.

—Samoñ tyi Atoyac Naylum woli käl —tsa’ jak’beñtyi.
Che’ ujtyem ijak’ bajche jiñi, tsokolo-tsokoloj che’ majlel tyi muku bij ba’ tsolol kolemtyakbä jamil wakax; che’ wolix iñusañ chäkaljtyakbä tye’ tsa’ subeñtyi:

—Mach majkety ya’i, wä’ mi la kmajlel ila tyi kolem bij.

Tsa’bä subeñtyi bajche’ jiñi, ma’añik tsa’ yubi tsa’ imele, pe tsa’äch letsi tyi bij ba’ woläch ixäñ.

—Baki ch’oyol woli atyilel —lon cha’ che’eñ he’ tyi ustbä ty’añ aj Wañ Xulub.
Tsabä pejkäñtyi ma’añik tsa’ ijak’ä. Ako ya’ix tyilel jup-juptyakbä iyopol kolemtyakbä tye’, jixku jiñi wolibä ilon ñop ty’añ, sajmälixbä ikajel iñop läts-lätsñabä xämbal tsa’ ik’ele bajche’ ch’iñla tsa’ kaji tyi ik’añ; che’ woliyob tyi xämbal, ya’tyo chäñ wel-welñayob i-ik’pejpem ba’ läm-lämtyak iyok ja’. Lijiñ che’ ch’ojyelob. Tsa’ kaji tyi ty’añ ipusk’al jiñi Wañ Xulub kome mach chäñ ity’ojolix mi ipäs ibä pejpemtyak che’ ik’yoch’añix pañimil.

Che’bä tsa’ix kaji iyäxña sub ibä iwejlib ja’, tiskiltyakix ik’ay xpekej je’el, tsa’ix kaji tyi bäk’e tsa’bä cha’le ty’añ ipusik’al.

—Ma’añik chuki mi icha’leñ mi mach awom ajak’ kty’añ; mi kcha’leñ ty’añ aja kome komjach ksubeñetyi cha’añ mach weñix la kcha’leñ xämbäl che’ xbäjlij k’iñi ya’ tyi ñoj biji ba’ kolel amajlel kome añ joñtyolobä.

Che’ ujtyem isubeñ bajche’ jiñi, tsa’ isube cha’añ ilabeñtyi ipusik’al, tsa’ abi jäl-jats’i tyi xch’x tye’. Tsa’ mich’a, tsa’ abi iyälä tyi ipusk’al cha’a mi ikbuts’iñ mi tsa’ ichuku tsa’bä icha’le jats’ jik’otyi ch’ix. Che’ jiñi, jump’e abi k’iñ akbuchul tsa’ k’otyi ityaj aj tsa’bä imele ijioñtyolil; tsa’ ip’ujp’ubej mam k’ujs, tsa’ ijach’ä axux cha’añ mi jk’elbeñ ipusik’al. Xityili tsa’ yajli aj tsa’bä icha’le jats’, che’ jiñi tsa’ ibich kuchu majlel, tsa’ imil kächäj tyi iye’bal pox. Kolox, che’ abi iyijñam.

—Yuke tyemel tyi jkächetyla mi tsa’ ach’a subeyoñ jkol —che’ abi tyi mich’ Wañ Xulub.

Muk’ix abi ikajel ibuts’iñ tsa’ yälä, che’ jiñi, tsolokña k’otyelob tatuchob. xÑox askuñbä tsa’abi icha’le ty’añ:

—Mi muk’äch ikajel atyik’lañ, ñaxañ ak’eñ ja’; tyikiñ ityi’. Mi tsa’ chämi, mach chäñ mejlix aty’iklañ.

Cha’ko tsa’ abi ipäyä majlel ijap ja’. K’otyi che’ abi tyi ity’ ja’, chaxla-chaxla-chaxala, tyejp’eñ-tyejp’eñ che’ abi tsa’ ochi xpekejlel tyi jiñi pa’. Che’ tsa’ lusle ijap ja’ jiñi tsabä icha’le jats’ yik’otyi xch’ixtye’, tsa’ leñ sajtyi tyi imal ja’. Ya’i, tsa’ iläktyesa ibä nox askuñ, tsa’ abi isube Wañ:

—La’äch majlik, mach atyik’lañ machbä yujilik bajche’ lak ñusaj ki’ñ.
Che’bä wolityo tyi ty’añ Xulub, tsoj-tsojñaj tsa’ kaji ip’ol iyojbal jiñi ñaxambä wolibä imajlel, che’ jiñi tsul-tsulñaj tsa’ kaji ixäñ.

—Pijtyañoñkutsa’ —che’ tyi ty’añ jiñi Wañ. Jiñi wiñik tsa’ wa’le, tsa’ isujtyi ik’el Xulub; yuke säkch’añ iwutyi, bä-bäk’e tyi k’elol.

—Jij, kerañ chuki woli acha’leñ che’ juñyaj säkch’a-añetyixi, machka ñämälatyix tyi xämbal. Subeyoñ tyi isumj majkiyetyi. Ah, kujilix, ibutstety nox askuñ; jiñächi kome poj ak’bi tsa’ isubeyoñ cha’añ tsa’ abi majliyetyi tyi ityiojlel ñoj ik’**. Ityi’le abi ajulel ili uwi, cha’ko utsa’tyi tyemelix wolij la kcha’leñ xämbäl; juñya säkch’a-añetytsa’. Wi’ñayetybaj. Amje wi’ñalix woli awubiñ. Mutyo ikajel jkap saj tyi junwejlel ubi pa’, much’äch apoj puk’ acha’añ. La’ jkotyañety —che’eñ Xulub iñop ichukbeñ ik’äb jiñi xambä wiñik, ili yambä ma’añik tsa’ ichukbe—. Achañlexjax tsa’ñi añop tyi tyojlel ñoj ik’, bajche’ ache’ ma’añik ma’ achuk jk’äbi tsa’ subeñtyi jiñi chambä tsa’ imele ibäj.

Jiñi yambä wiñik wolix ityijp’eltyak ipekejlel. Jixku jiñi Xulub p’äkla-p’äkla tsa’ kotyi tyi ibuj, iwex yamtyakbä alä xpekej. Tsa’ iñopotyak ipäk’-päk’ jats’ lok’el, ñajtyo tsa’ k’otyityak tsa’ ichuku, ako tsa’ix kaji tyi pójlel, ajñelix tsa’ kaji tyi majlel, pe ya’ ba’ woli imajlel utsi tsa’ kaji tyi p’ojlel, ma’añix tsa’ imele iwenta, tsa’ ipets’-pets’ ty’uxtya majlel, lon ma’añik tsa’ ibäk’ña. Jixku aj yañi ma’añix chäñ tsikil.

Che’ weñ jalel oraj tsa’ ixäñä Xulub, che’ jiñi tsa’ k’axi tyi ijunwejlel ja’ (iyok ajaiwejlib ja’), kaj wa’al tsa’ k’otyi ityaj ipi’äl tyi xämbal. Mach lon jalik tsa’ ipuk’u isa’ che’ jiñi tsa’ iyol japä majlel. Jiñi säkluts’ambä wiñik ambä tyi ijunwejlel ja’ tsa’ iyälaj:

—Ma’añik tsa’ bäk’ña aja kpi’älob tyi xämbal.

—Chuki mi kbäk’ñäbeñ aja, tsa’ kutsi pet’s-pet’s ty’uxtyaj. Puk’uxku aja asa’i —che’ tsa’ ijak’ä. Ma’añix tsa’ ich’äm jiñi tsimaj jiñi yañ, che’ jiñi, tsa’ lutsle che’ bajche’ mi ijakel ijap ja’ tsa’ imele; che’ jiñi, ñäch’äkañ tsa’ majli; chaxla-tyi’pla tsa’ ochiyob ipekejlel je’el.

*Tipo de árbol parecido al flamboyán. Da frutos con sabor a castaña.

** Tyi ichañlel ili lum Mejikubä ik’aba’

Canario de la Cruz (1981), autor ch’ol originario de Pactipun, Tumbalá, Chiapas. Formó parte del Programa de Jóvenes Creadores del Fonca en letras indígenas en el periodo 2013-2014.